یادی از انجمن ادبی هرات
متن اصلی این نبشته در سال ۱۳۶۸خورشیدی در افتتاح جشنواره «انجمن فرهنگ هرات باستان» که در هوتل ( کانتینین تال) کابل گشایش یافت، به خوانش گرفته شد و در شماره نخست مجله «هری» که ارگان نشراتی این انجمن است، چاپ و منتشر شده است. موضوع یادشده در میان فرهنگیان و نویسندگان افغانستان که در کنگره حضور داشتند، بحث برانگیز شد. عده یی از دانش پژوهان بر این عقیده بودند که انگار نخستین انجمن ادبی افغانستان (انجمن ادبی کابل) بوده است. در این نوشته با اسناد و شواهد نوشتاری ثابت شده است که (انجمن ادبی هرات) نخستین انجمن ادبی افغانستان است. محتوای این نوشته در اکثر مجلات، روزنامه ها و محافل ادبی افغانستان بازتاب گستره ی داشته است. خلاصه و فشردۀ این نبشته را می توان در کتاب «سروستان نامه» نیز مطالعه کرد. داکتر یقین
گر کسی پرسد ترا کز شهرها خوشتر کدام
گر جواب راست خواهی گفتن او را گو، هری
این جهان را همچو دریا دان، خراسان را صدف
در میان این صدف، شهر هری، چون گوهری
اگر چه اکثر محققان از روی اشتباه متفق القول اند که انگار نخستین انجمن ادبی در کشور ما، انجمن ادبی کابل است که در سال ۱۳۱۰خورشیدی در شهر کابل، گشایش یافت. اما اسنادی در دست ماست، بیانگر این نکته که روشنفکران، نویسندگان و شاعران هرات پیش از تأسیس انجمن در کابل دست به تأسیس انجمن ادبی در هرات زده بودند، مگر دولت وقت، این انجمن ادبی را به رسمیت نشناخت، تا زمانی که انجمن ادبی کابل گشایش یافت، چنان که روان شاد سرور جویا، مدیر و نگارنده جریده اتفاق اسلام، در شمارهۀ چهل و هشت، مورخ بیست و چهارم قوس سال ۱۳۰۹خورشیدی در مورد چگونگی تأسیس انجمن ادبی هرات، با صراحتی تمام و صادقانه چنین نگاشته است: «از مدتی بود در صدد طبع و نشر برخی آثار ادبا و شعرای هرات به هر طرفی می تپیدیم و هیچ یک مؤسسه ملی یافت نمی توانستیم که از حیث معلومات معنوی یا معاملات مادی کمک های روحی و مالی با ما کرده بتوانند. بلاخره به حسب اشاره و ارشاد بعضی از رفقا، به آقای عبدالکریم خان احراری که از جوانان جدی و بصیر هرات است، متوصل و چاره جستیم. همان بود که آقای احراری شبی در منزل شخصی خود شان، مجلسی منعقد و بعضی از دانشمندان هرات را که در ادبیات قدیم و تاریخ ید طولایی دارند، دعوت کرده و اظهار مقصد کردند.» و چند سطر بعد نوشته است: «دیروز اولین روز تأسیس انجمن بود که ترتیبات را به حضور نایب سالار- منظور نایب سالار عبدالرحیم خان است- اطلاع دادند و آقای نایب سالار هم به وزارت جلیله معارف رسمآ اشعار فرمودند.» و باز جایی دیگر، در یکی از سرمقاله های جریدهۀ اتفاق اسلام، روز سه شنبه، شمارهۀ بیست و هفتم، مؤرخ سرطان سال۱۳۱۰خورشیدی، زیر عنوان (کابل هم دارای انجمن ادبی شد) چنین می خوانیم: « هراتی ها باید شکر گزار باشند که اولین انجمن ادبی که در افغانستان تأسیس یافته، انجمن ادبی هرات بود.» جناب جویا، سپس در همان سر مقاله اش، در مورد چگونگی سنگ اندازی های که در راه ایجاد انجمن ادبی هرات صورت گرفته است، چنین می نگارد: «موضوع انجمن ادبی هرات، که به وزارت جلیله معارف اشعار شده، آقای وزیر نوشته است که مقصود این انجمن را ندانسته ایم و حال این که از کلمۀ انجمن ادبی مقصود خود ظاهر است.»
از طرف دیگر شاد روان محـمداعلم غواص، در مجلخۀ (هرات، شمارۀ ششم، سال ۱۳۲۷خورشیدی) گفته های سرورجویا را تأیید و تصدیق نموده و در همان تاریخ یاد شده، در بارۀ نخستین انجمن ادبی هرات، نوشته است: «موضوع ضمن پیشنهاد پروژۀ مفصل، به وزارت معارف تحریر و تقاضا گردید که با پشتیبانی مختصر اجازه نشر مجلۀ ماهانۀ ادبی هرات را عنایت فرمایند، زیرا در آن وقت ریاست مطبوعات و تشکیلات وسیع موجوده ثقافی، دولتی نبوده و امور اداری و نشریاتی در مرکز مرجع معینی دیگر نداشت و انجمن ادبی کابل هم هنوز تأسیس نیافته بود. از وزارت معارف آن وقت، اولآ قدری تعطیل واقع شد و متاقبآ که به مفهوم عالی و مقاصد بزرگ معنوی این دایره فهمیدند، موافقه و همکاری لازمه فرمودند.»
بدین گونه دیده می شود که انجمن ادبی هرات، نخستین انجمن ادبی افغانستان بوده که به روز بیست و سوم قوس سال ۱۳۰۹خورشیدی به اثر سعی و تلاش عدۀ از منورین هرات، پا به عرصه وجود گذاشت و در همان مقطع زمانی توانست که مربی و تضمین کنندۀ رشد وبالندگی استعدادهای نهفته و قریحه های خوابیده جوانان آن زمان باشد.انجمن ادبی هرات، از آغاز تأسیس خود به همکاری مادی ثروتمندان با احساس هرات روی کار آمده و تحت ریاست مرحوم ملا محـمد صدیق خان که در آن زمان قاضی مرافعه بود، به کار خود آغاز کرد. اولین کاری که این انجمن به انجام آن پیروزی یافت، تهیه یک تعداد کتب علمی و ادبی به زبان فارسی و عربی بود که توسط عبدالکریم خان احراری از تهران و بغداد و مصر خریداری شده و به دسترس استفاده اعضای انجمن گذاشته شد. در شمارۀ ششم سال ۱۳۲۷مجله هرات در این زمینه می خوایم: «این مؤسسه تحت ریاست مرحوم ملا محـمد صدیق خان قاضی مرافعه آن وقت که از دانشمندان بزرگ و معروف هرات بودند، قایم گردیده و معنآ و حقیقتآ آقایان احراری، شایق، بهره، شیرین سخن، رجایی، رسا، فیضی، احرار، قانون، عسکر، سپاهی، عبدالکریم منشی و عدۀ دیگر از نویسندگان به حمایت و عضویت آن داوطلب و حاضر شدند.»
پس از تأسیس انجمن در پانزدهم حوت سال ۱۳۱۰ شمسی، نخستین شمارۀ مجلۀ ادبی هرات در چهل صفحه، از چاپ برآمد که باز هم آقای احراری در این زمینه از هیچ گونه ایثار و فداکاری دریغ نفرموده و در حقیقت نخستین کسی است که به فکر تأسیس مجلۀ ادبی هرات می شود. در شمارۀ اول، دورۀ دوم مجلۀ هرات، محترم شایق هروی در این مورد نوشته است: «اولین فردی که ابتدا در صدد برآمد در این منطقۀ تاریخی مجله تآسیس شود و ادبا را به دور خود جمع کرد و به تآسیس مجله کامیابی حاصل نمود، محترم عبدالکریم خان احراری بود که در سنوات دوازده گانه حیات آن نیز تا حد ممکن به آن معاونت کرد و به کارکنان آن بدون کدام ملحوظ مادی داوطلبانه همکاری نمود.»
باید گفت که مجلۀ ادبی هرات، از ابتدای سال دوم، به قطع بهتر و در شصت صفحه از چاپ برآمد که با همین وضع تا ثور۱۳۱۸خورشیدی، یعنی تا شمارۀ دوم سال هشتم ادامه یافت و متآسفانه که پس از شمارۀ دوم سال هشتم، نسبت به قلت وسایل ضروری طباعتی و کاغذ و نبودن بنیه مالی و اقتصادی، نتوانست به همان قطع و صحافت از چاپ برآید. به همین دلیل از این تاریخ به بعد، تا سال ۱۳۲۲شماره های مجله به ۲۰صفحه تقلیل یافت و به اثر توجه محـمد هاشم خان پردیس، به حروف ریزه چاپ و به دسترس استفاده علاقمندان ادب قرار گرفت. مگر بعد از سال ۱۳۲۲خورشیدی، مجله نتوانست به عمر خویش ادامه دهد و همان بود که این ستاره درخشان به خاموشی گراییده و از انجمن ادبی و مجله هیچ نوع صدایی برنیامد. در جریان ۱۲سال دوره نخست که یاد کرده آمد، به تعداد ۱۴۴شماره مجله از چاپ برآمد که این اشخاص و افراد، زمام امور انجمن و مجله ادبی را بدوش داشتنتد:
۱- مرحوم قاضی ملا محـمد صدیق خان از سال ۱۳۰۹تا سال ۱۳۱۴هجری. رئیس افتخاری انجمن.
۲- میرعبدالعلی شایق هروی از دلو۱۳۱۱تا ۱۳۱۶هجری مدیر انجمن و از سال ۱۳۱۶تا ۱۳۲۱رئیس انجمن.
۳- محـمدابراهیم رجایی از سال ۱۳۱۳تا سال ۱۳۱۶معاون انجمن و از ۱۳۱۶تا ۱۳۱۸مدیر انجمن.
۴- سردارعبدالعزیز خان حیرت از سرطان ۱۳۱۵تا جوزای ۱۳۱۶رئیس انجمن.
۵- عبدالرؤف خان ضعیف از سال ۱۳۱۶تا ثور ۱۳۱۷ معاون انجمن.
۶- استاد عبدالرؤف فکری سلجوقی از ثور۱۳۱۷تا اسد۱۳۲۰معاون انجمن.
۷- عبدالرؤف خان فراهی از عقرب ۱۳۱۸تا اسد ۱۳۱۹مدیر انجمن.
۸- گل احمد خان نور که در آن زمان امور آموزش زبان پشتو را بدوش داشت در اسد سال۱۳۲۰به حیث مدیر انجمن مقرر و تا اخیر سال ۱۳۲۲به وظیفه اش ادامه داد.
آن گونه که یاد کردم، انجمن ادبی هرات بعد از تاریخ یاد شده، چندان فعالیت نداشت و مدت چهار سال و چهار ماه، مجلۀ ادبی هرات از نشر باز ماند، تا آن که در سرطان سال ۱۳۲۷به اثر توجه روان شاد محـمدابراهیم رجایی، استاد صلاح الدین سلجوقی، محـمداعلم غواص، استاد فکری سلجوقی و عبدالکریم خان احراری این انجمن زیر عنوان (کلوپ ادبی هرات) دوباره به کار خود آغاز کرد و در ماه اسد همان سال، نخستین شماره دوره دوم مجلۀ ادبی هرات، به نام (مجلۀ هرات) از چاپ برآمد. کلوپ ادبی هرات که به سرمایه یک صد هزار افغانی اعانۀ عبدالمجید خان زابلی رئیس بانک ملی گشایش یافت، این بار با مزایا و سر و سامانی بهتر و بیشتر در عمارتی نو ساخت، بر ساحه خیابان یا پارک بهزاد آن زمان و در پهلوی مصلای شکوهمند روزگار تیموریان، ماوا گزید که مدریت افتخاری آن را محـمدابراهیم رجایی، که مؤسس آن بود، به عهده گرفته و اکثر اعضای انجمن ادبی، همدوش با نویسندگان و شاعران نوخاسته، افتخار عضویت آن را باز یافتند. این کلوپ ادبی مزید بر کتابخانه و قرائتخانه، دارای سالونی بزرگ برای گرد همآئی نویسندگان و شاعران بوده، که در هفتۀ یک یا چند بار تمامی اعضای رسمی و افتخاری دور هم جمع می شدند و به ترتیب محافل ادبی و مجالس مشاعره و اجرای سخنرانی ها و مباحثات ادبی، تاریخی و اجتماعی می پرداختند و در ضمن به تدویر کورس های زبان، نقاشی، خطاطی، رسامی و ایجاد تیم های بازی شطرنج و والیبال همت می گماشتند. کلوپ ادبی هرات تا سال ۱۳۴۱خورشیدی به حیات خویش ادامه داد، مگر از این تاریخ به بعد، نتوانست ادامه یابد، تا آن که در ماه قوس همان سال که شمارۀ هفتم، هشتم و نهم مجله هرات در یک مجلد به چاپ رسیده است به مناسبت هفت صد ومین سالگرد وفات پیرهرت خواجه عبدالله انصاری، طی محفلی به نام (کلوپ انصاری) نام گذاری گردید. باید گفت که این کلوپ ادبی نتوانست نام و نشانش را حفظ نماید، تا آن که چاپ مجلۀ ادبی در سال۱۳۶۰خورشیدی از میان رفت. تحقیق در بارۀ چگونگی کار، وظایف، اهداف، موقیعت و همکاری قلمی و معنوی این انجمن و مجله ادبی هرات مستلزم مقاله های دیگر است. ما در این جا صرف از همکاری قلمی مجلۀ ادبی هرات و مجلۀ هرات، که در دورۀ نخست و پس از آن با مجله یار و همکار بودند، نام می بریم و آن ها عبارت اند از: میرعبدالعلی شایق، استاد علی اصغربشیر هروی، میرغلام حیدر مشهور به میرصاحب گازرگاه، عبدالباقی خان مجددی، عبدالروف فکری سلجوقی، استاد مایل هروی، عبدالروف طالع هروی، منشی عبدالکریم، عبدالرحیم رونق، عبدالرزاق امیدی، عبدالباقی کریمی، علامه استاد صلاح الدین سلجوقی، عبدالکریم غلجایی، محـمد ابراهیم رجایی، امان الله احراری، عبدالحسین خان منجم باشی، عبدالغفور افضل شهیر، عبدالله احرار، عبدالغفور رنا ، میرغلام محـمد حسینی ، اسیری هروی، میرعطامحـمد حسینی، عبدالواحد بهره ، ذبیح الله رسا، استاد خلیل الله خلیلی، محـمدابراهیم خلیل، حفیظ الله الیم، غلام رسول نیکزاد، محـمدسعید مشعل، آتش، محجوبه هروی، محـمدنعیم صدیقی، سرور جویا، زرنگ، محـمدامین کیوان، محـمد انور اسیر، شمس الدین سلجوقی، اخگر، عبدالحسین توفیق، سعدالدین فیضی، دوست محـمد عسکر، حیران، شیرعلی قانون، محـمدابراهیم سپاهی، محـمدحسین خان طالب، محـمدامین شفق، آزاد، عبدالروف فقیری، عبدالرزاق فراهی، میرفضل الحق ضعیفی و در سال های بعد، عبدالکریم تمنا، عبدالغنی نیکسیر، منعم، عبدالواحد نافذ، ابوبکر یقین، مولوی نصرالدین عنبری، محـمدناصر ناهض، رهبر ، محـمدامین مشعوف، لطیف ناظمی، داکتر شمس الدین ظریف صدیقی، استاد گل احمد نظری آریانا، استاد عبدالرزاق نجومی، استاد صالح عبید، استاد عبدالسلام دهزاد، داکترغلام حیدر یقین، محـمدناصر طهوری، عبدالله شفیقی، براتعلی فدائی، خانم حاذقه هروی، خانم گل سایه، خانم راحمه احمدی، عبدالشکور فکوری، فضل احمد پیمان، عبدالحی خطیب سروستانی، رابعه صدیقی، داکتر جلال الدین صدیقی و مانند این ها. تا آن جا که به خاطر دارم اکثر دانشمندان و شاعران و نویسندگان و فرهنگیان یاد شده را یا حضوری می شناسم و با آن ها از نزدیک ملاقات کردم و یا این که از داشته های فرهنگی و علمی آن ها چیزها آموخته ام و سودهای فراوانی برده ام. همه آن ها مردمی وارسته، باوقار و مردمدوست بودند که با مردم عوام و بیسواد نیز الفتی تمام داشتند. درست به خاطر دارم که در سال ۱۳۶۸هجری از کابل به هرات رفتم تا با بزرگان و فرهنگیان آن جا، دیداری داشته باشم. یک روز به خدمت استاد محـمدسعید مشعل هنرمند و شاعر و ادیب شناخته شده افغانستان رسیدم که در حالت مریضی و ناتوانی و بازنشستگی قرار داشت و در منزل خود واقع در جادۀ محبس هرات، زندگی می کرد. همسایه درب و دیوار استاد، یکی از هم قریه های من به نام حاجی غلام غوث محمودی بود که با هم به خدمت استاد رفتیم. جناب حاجی صاحب سواد خواندن و نوشتن نداشت، مگر آدمی خوش طبع، خوش کلام و خوش بیان بود. استاد مشعل کتاب (سگ و شغال) حاجی اسماعیل سیاه، را که به خط خوش و خوانا و بامهارت تمام خطاطی کرده بود، برای ما نشان داد. در این زمان، حاجی غلام غوث که خط خواندن را بلد نبود، استاد مشعل را مخاطب قرار داده و گفت: استاد چقدر بد خط هستید. این کتاب را آن قدر خراب نوشته کردید، که من خط شما را خوانده نمی توانم. استاد عاجزانه گفت: از این به بعد کوشش می کنم که خطی را یاد بگیرم که شما هم خوانده بتوانید.
آن گونه که قبلآ نیز یاد کردم، انجمن ادبی هرات بعد از سال ۱۳۶۱هجری نتوانست که به زندگی پربارش ادامه دهد و مدت مدیدی در گمنامی بسر برد، تا آن که در اواخر ماه سرطان سال۱۳۶۶خورشیدی در شهر کابل، در منزل (عبدالرحمان غیاثا) واقع در سرک ۱۳وزیر اکبرخان کابل و گاهی هم در خانۀ محـمدعزیز عظیم و منزل شاد روان پوهاند داکتر جلال الدین صدیقی در کابل، عده یی از شاعران، نویسندگان، پژوهشگران، تاجران و فرهنگیان هرات، دور هم جمع شدند و دست به تآسیس (انجمن فرهنگ هرات باستان) زدند و در این راه زحمت فراوان کشیدند. چون تآسیس این انجمن ادبی به پالیسی دولت و حکومت آن وقت، سازگار نبود، لذا مدت دو سال طول کشید تا انجمن توانست به فعالیت خود آغاز نماید و همان بود که به تاریخ هشتم قوس سال ۱۳۶۸خورشیدی، هئیت رهبری موفق شد که طی محفلی باشکوه و به اشتراک دانشمندان و محققان افغانستان، در هوتل (کانتینین تال) کابل، رسمآ گشایش یابد و این اشخاص و افراد را به حیث هئیت اجرائیه تعئین نماید:
– عبدالرحمان غیاثا به حیث رئیس هئیت اجرائیه و عضو هئیت رهبری.
– قانون پوه محـمداسماعیل قاسمیار به حیث معاون وعضو هئیت رهبری.
– محـمدرسول کاکر معاون هئیت اجرائیه.
– استاد غلام حیدر یقین، منشی هئیت اجرائیه و عضو هئیت رهبری.
– پوهاند داکتر جلال الدین صدیقی، عضو هئیت اجرائیه و رئیس کمسیون فرهنگی.
– محقق محـمداسلم افضلی به حیث معاون امور فرهنگی.
– محـمدانور پویان به حیث رئیس کمسیون نشرات.
– استاد سید رسول فکور رئیس کمسیون امور اجتماعی و عضو هئیت رهبری.
انجمن فرهنگ هرات باستان یک انجمن غیر وابسته، آزاد و غیرسیاسی بود که اهداف و مرام انجمن ادبی سابق هرات را که گسترش ادبیات و فرهنگ و داشته ها وافتخارات فرهنگی هرات باستان بود، دنبال می کرد. رئیس انجمن از طریق رآی آزاد و سری هئیت رهبری تعئین می گردید. نخستین رئیس انجمن، جناب پوهاند داکتر محـمدانور شمس و دومین رئیس آن، جناب میر عزیزالحق ضعیفی بود. تا سال ۱۳۶۹هجری که من در کابل بودم، این انجمن به کمک و یاری فرهنگیان و تاجران هرات از شخصیت های بزرگی چون: استاد عبدالحسین توفیق، استاد صلاح الدین سلجوقی، استاد علی اصغر بشیر هروی، استاد فکری سلجوقی، تجلیل به عمل آورد، که من به حیث منشی مجلس نبشته های را به خوانش گرفتم و بیشتر آن کنفرانس ها و سمینارها را ثبت و باز نویسی نمودم. این انجمن هم چنان موفق شد که دو شماره فصلنامه زیر عنوان (هری) تحت نظر هئیت تحریر و به مدریت محـمدیونس عظیم، به چاپ برساند که مورد پسند مردم فرهنگ دوست افغانستان و به ویژه مردم هرات قرار گرفت. از آن تاریخ به بعد نمی دانم، که در جریان گلوله های خمپاره و تیرباران های سپیده دم، چنان که افتاد و دانی که در کشور ما آغاز شد، سرنوشت آن انجمن به کجا رسید. والله و اعلم باالصواب.
به روایت گفته ها و نبشته های برادران گرانقدرم، جناب محقق (عبدالغنی نیکسیر) و (ولی شاه بهره) بعد از سال های۱۳۷۴خورشیدی به اثر توجه عده یی از نویسندگان و دوستداران علم و فرهنگ در شهر هرات، انجمن ادبی هرات دوباره جان تازه گرفت و مجله دو هفته ای را زیر نام (اورنگ) چاپ کرد که بعدها به نام (اورنگ هشتم) انتشار یافت و بعدها شکل مجله فصلی را به خود اختیار کرد و توانست که به اثر غمخواری و توجه استاد محـمدمسعود رجائی و یاران و همکارانش رونق بیشتری یابد و در اشاعه و گسترش فرهنگ پربار زبان و ادبیات کشور، گام های ارزنده را بردارد. در بهار سال ۱۳۸۹خورشیدی که من از کشور پادشاهی هلند و از طریق پروژۀ ملل متحد، به حیث استاد مهمان در دانشکدۀ زبان و ادبیات دانشگاه هرات ایفای وظیفه می نمودم، با استادان هر یک استاد مسعود رجائی و استاد علی احمد کاوه و استاد شعیب بهراد غوریانی دریک دیپارتمنت همکار بودم و از نزدیک دیدم که استادان یادشده، داوطلبانه در کارهای انجمن ادبی کار می کردند و این شمع فروزان گذشتگان را افروخته برپای می داشتند که قابل ستایش و آفرین است. خوشبختانه این انجمن ادبی با یاری جوانان و دانش پژوهان هنوز هم به کارهای پرمایه و سودمند ادامه داده و کتابخانه آن دارای پنج هزار جلد کتاب است که مورد استفاده جوانان و چیز فهمان و دانش ورزان هرات قرار می گیرد. داکتر یقین